Powikłania po chorobie COVID-19 mogą wystąpić zarówno u dorosłych, jak i u dzieci. Mogą mieć różnorodny charakter i zmieniać się w czasie, pojawiać się u osób, które przechodziły zakażenie ciężko, ale też łagodnie czy nawet bezobjawowo1,2.
Zgodnie z informacją ze strony Światowej Organizacji Zdrowia, jeśli objawy choroby utrzymują się lub po 3 miesiącach od zakażenia pojawiły się nowe i utrzymują się przez co najmniej 2 miesiące oraz nie można ich wyjaśnić żadną inną chorobą, jest prawdopodobne, iż mówimy o zespole pocovidowym, określanym także jako long covid3.
Leczenie long covidu wymaga podejścia wielospecjalistycznego.
Ostra postać choroby trwa zazwyczaj do ok. 4 tygodni po zakażeniu. U większości zakażonych dolegliwości po tym czasie mijają, jednak w przypadku części chorych mogą utrzymywać się dłużej1.
Powikłania po przebytym covidzie mogą wystąpić zarówno u dorosłych, jak i u dzieci. Mogą mieć różnorodny charakter i zmieniać się w czasie, pojawiać się u osób, które przechodziły zakażenie ciężko, ale też łagodnie czy nawet bezobjawowo1,2.
Do tzw. objawów pocovidowych, które powinny zwrócić uwagę, należą przede wszystkim takie, jak2:
1. Lopez-Leon S. i wsp, More than 50 Long-term effects of COVID-19: a systematic review and meta- analysis,
https://www.medrxiv.org/content/10.1101/2021.01.27.21250617v2.full.pdf (dostęp: 3 sierpnia 2023).
2. Mayo Clinic Staff, COVID-19: Long-term effects, https://www.mayoclinic.org/diseas-conditions/coronavirus/in-depth/coronavirus-long-term-effects/art-20490351 (dostęp: 3 sierpnia 2023).
Powikłania po COVID-19 jakich narządów mogą dotyczyć
Co prawda COVID-19 zniknął z pierwszych stron gazet, ale nie zniknął z naszego życia.
Do powikłań po przejściu covidu zalicza się także długotrwałe (przewlekłe) zmęczenie. W niektórych przypadkach może ono przyjmować postać tzw. zespołu chronicznego zmęczenia (Chronic Fatigue Syndrome - CFS), który nie ustępuje po wypoczynku. Jest to spowodowane prawdopodobnymi zaburzeniami systemu odpornościowego po zakażeniu, które mogą być wynikiem stanu zapalnego1.
Powikłania pocovidowe mogą dotyczyć w zasadzie każdego układu i narządu2:
w przypadku układu krążenia występują bóle w klatce piersiowej, kołatanie serca, arytmia,
w układzie oddechowym – uczucie duszności, kaszel, uczucie braku tchu, może dojść do zapalenia płuc i wtórnych infekcji,
w układzie nerwowym – problemy z pamięcią, orientacją, koncentracją (tzw. mgła mózgowa – brain fog),
zaburzenia snu (trudności z zaśnięciem, przebudzenia w ciągu nocy),
inne nietypowe objawy, np. odczucia skórne w postaci mrowienia, drętwienia, pieczenia, niezależne od warunków zewnętrznych.
Do powikłań pocovidowych, obserwowanych zwłaszcza u dorosłych, należą powikłania zatorowo-zakrzepowe, zwiększające ryzyko udarów i zawałów4.
Po zakażeniu wirusem SARS-CoV-2 może pojawić się neuropatia zapalna – osłabienie, porażenie mięśni, określane jako zespół Guillaina–Barrégo3.
1. Townsend L. i wsp., Persistent fatigue following SARS-CoV-2 infection is common and independent of severity of initial infection, PLoS One, 2020; 15(11): e0240784, https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7652254 (dostęp: 3 sierpnia 2023).
2. Mayo Clinic Staff, COVID-19: Long-term effects, https://mayoclinic.org/disease-conditions/coronavirus/in-deph/coronawirus-long-term-effects/art-20490351 (dostęp: 3 sierpnia 2023).
3. Cis A., Zespół Guillaina-Barrégo w związku z infekcją wirusem SARS-COV-2 i wpływ rehabilitacji na sprawność funkcjonalną pacjentów z uwzględnieniem wybranych aspektów opieki pielęgniarskiej, http://www.pielegniarstwo.ump.edu.pl/article.php?id=533 (dostęp: 3 sierpnia 2023).
4. Katsoularis I. i wsp., Risks of deep vein thrombosis, pulmonary embolism, and bleeding after covid-19: nationwide self-controlled cases series and matched cohort study, BMJ, 2022, 377: e069590, https://www.bmj.com/content/377/bmj-2021-069590 (dostęp: 3 sierpnia 2023).
Powikłania po COVID-19 związane z układem oddechowym
Nawet COVID-19 o łagodnym przebiegu może powodować zespół pocovidowy, znany także jako long covid, bądź poważne powikłania zagrażające życiu lub zdrowiu.
COVID-19 a powikłania sercowo-naczyniowe
Powikłania kardiologiczne należą do jednych z trzech, poza powikłaniami układu oddechowego i neurologicznego, najczęściej występujących po zakażeniu koronawirusem.
Mgła mózgowa, NeuroSARS i NeuroCOVID, czyli powikłania neurologiczne po COVID-19
Powikłania neurologiczne to jedne z trzech najczęściej pojawiających się powikłań po COVID-19.
Zgodnie z informacjami opublikowanymi na stronie WHO, jeśli objawy związane z zakażeniem koronawirusem utrzymują się lub po 3 miesiącach od zakażenia pojawiły się nowe i utrzymują się przez co najmniej 2 miesiące oraz nie można ich wyjaśnić żadną inną chorobą, mówimy o długim (przedłużającym się) COVID-19, określanym jako zespół pocovidowy. Badania wskazują, że może on dotyczyć nawet 10–20% osób zakażonych wirusem SARS-CoV-21.
Do najczęstszych, najdłużej utrzymujących się objawów pocovidowych należą1:
zmęczenie
duszność
zaburzenia funkcji poznawczych
(tzw. mgła covidowa)
Co ciekawe, zaobserwowano ponad 200 różnych objawów, które mogą mieć wpływ na codzienne funkcjonowanie1.
Ochrona przed long covid oznacza ochronę siebie i najbliższych przed zakażeniem koronawirusem poprzez przestrzeganie m.in. podstawowych zasad sanitarno-higienicznych (częste mycie rąk wodą z mydłem, kichanie i kaszlenie tylko w chusteczkę lub w zgięcie łokcia, częste wietrzenie pomieszczeń)1.
1. World Health Organization, Post COVID-19 condition (Long COVID), https://www.who.int/europe/news-room/fact-sheets/item/post-covid-19-condition (dostęp: 3 sierpnia 2023).
Sygnały alarmowe związane z zespołem pocovidowym (long covid)
Wiele osób spośród tych, które przebyły zakażenie wirusem SARS-CoV-2, nie wraca do zdrowia w pełni.
Jak wskazują niektóre badania, u ok. 10-20 proc. osób, które przeszły zakażenie koronawirusem, w ciągu kilku kolejnych tygodni, a nawet miesięcy po początkowym wyzdrowieniu, wystąpił co najmniej jeden z objawów określanych jako long covid czy post-covid1.
Najczęstsze z nich to2:
zmęczenie
bóle głowy
zaburzenia uwagi
zaburzenia pamięci
bóle stawów i mięśni
bóle i dyskomfort w klatce piersiowej
duszności
utrata węchu i smaku
zaburzenia trawienne
depresja
zaburzenia snu
Leczenie zespołu pocovidowego ze względu na to, że objawy mogą dotyczyć wielu narządów, wymaga podejścia multidyscyplinarnego. O tym, jakie leczenie zaproponować pacjentowi, decyduje lekarz pierwszego kontaktu - po przeprowadzeniu wywiadu i podstawowych badań. W przypadku łagodnych dolegliwości zazwyczaj wystarczy leczenie objawowe, np. leki przeciwzapalne, przeciwbólowe czy przeciwgorączkowe, preparaty do stosowania miejscowego (płyny do płukania jamy ustnej), witaminy czy mikroelementy3.
Jeśli objawy wskazują na poważniejsze powikłania, lekarz skieruje na badania rozszerzone i ewentualnie obrazowe.
Leczenie niefarmakologiczne obejmuje przede wszystkim modyfikację stylu życia. Zaleca się lekką dietę bogatą w składniki odżywcze, witaminy, mikroelementy, dużo wypoczynku, dbałość o higienę snu, rzucenie palenia i rezygnację z alkoholu, a także opanowanie technik radzenia sobie ze stresem3.
Pakiet zaleceń odnoszących się do monitorowania stanu zdrowia osób po przebytym zakażeniu wirusem SARS-CoV-2 przygotowała Agencja Oceny Technologii Medycznych i Taryfikacji we współpracy z Panelem Ekspertów z dziedziny POZ, pulmonologii, kardiologii, neurologii i fizjoterapii. Pakiet jest stale aktualizowany3.
1. World Health Organization, Post COVID-19 condition (Long COVID), https://www.who.int/europe/news-room/fact-sheets/item/post-covid-19-condition (dostęp: 3 sierpnia 2023).
2. Dennis A. i wsp., Multi-organ impairment and long Covid: a 1-year prospective, longitudinal cohort study, J R Soc Med, 2023, 116(3): 97–112, https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC10041626 (dostęp: 3 sierpnia 2023).
3. Serwis Agencji Oceny Technologii Medycznych i Taryfikacji, Zalecenia w long COVID/post-COVID, https://www.aotm.gov.pl/media/2022/03/Zalecenia-w-long-COVID-post-COVID-wersja-1.0-5-grudnia-2021-r..pdf (dostęp: 3 sierpnia 2023).
U wielu osób, które przeszły zakażenie wirusem Sars-CoV-2, jeszcze przez długi czas mogą utrzymywać się powikłania. Powrót do zdrowia, do aktywności życia codziennego może przyspieszyć odpowiednia rehabilitacja. Z myślą o nich powstał poradnik „Wsparcie w samodzielnej rehabilitacji po przebyciu choroby związanej z COVID-19”, opracowany przez Biuro Regionalne WHO dla Europy, a przetłumaczony i udostępniony polskim pacjentom przez ekspertów Krajowej Izby Fizjoterapeutów1.
Zebrane w poradniku informacje mają wspomóc samodzielny powrót do pełnej sprawności, a także uczulić na niepokojące, nawracające objawy. Zostały tu uwzględnione m.in.1,2,3:
Uwaga – proponowane ćwiczenia nie powinny jednak zastępować indywidualnie dobranego programu, przekazanego przez personel medyczny.
Poradnik jest dostępny w formie e-booka na stronie Krajowej Izby Fizjoterapeutów.
1. Serwis Krajowej Izby Fizjoterapeutów, https://kif.info.pl (dostęp: 3 sierpnia 2023).
2. Serwis Ministerstwa Zdrowia i Narodowego Funduszu Zdrowia, Samodzielna rehabilitacja po COVID-19, https://pacjent.gov.pl/aktualnosc/samodzielna-rehabilitacja-po-covid-19 (dostęp: 3 sierpnia 2023).
3. World Health Organization, Regional Office for Europe, Wsparcie w samodzielnej rehabilitacji po przebyciu choroby związanej z COVID-19, https://apps.who.int/iris/bitstream/handle/10665/333818/WHO-EURO-2020-855-40590-54773-pl.pdf (dostęp: 3 sierpnia 2023).
Jak szybko wrócić do zdrowia po przebytym Covid-19
Niektóre osoby po przejściu zakażenia wirusem SARS-CoV-2 dochodzą do formy szybko, w ciągu kilku dni, u innych trwa to dużo dłużej – kilka, a nawet kilkanaście miesięcy.
DOWIEDZ SIĘ, JAK ZAPISAĆ SIĘ NA SZCZEPIENIE PRZECIW COVID-19
Informacja dotycząca organizacji programu szczepień przeciw COVID-19 znajduje się w Komunikacie Ministra Zdrowia nr 34 z dnia 17.11.2023 r.
Sprawdź informacje na:
1. Lopez-Leon S. I wsp., More than 50 Long-term effects of COVID-19: a systematic review and meta-analysis, https://www.medrxiv.org/content/10.1101/2021.01.27.21250617v2.full.pdf (dostęp: 3 sierpnia 2023).
2. Mayo Clinic Staff, COVID-19: Long-term effects, https://www.mayoclinic.org/diseas-conditions/coronavirus/in-depth/coronavirus-long-term-effects/art-20490351 (dostęp: 3 sierpnia 2023).
3. World Health Organization, Post COVID-19 condition (Long COVID), https://www.who.int/europe/news-room/fact-sheets/item/post-covid-19-condition (dostęp: 3 sierpnia 2023).