Wiele osób spośród tych, które przebyły zakażenie wirusem SARS-CoV-2, nie wraca do zdrowia w pełni. Ozdrowieńcy w kilka, a nawet kilkanaście tygodni po przebyciu COVID-19 zgłaszali lekarzom objawy, które mogły być kojarzone z wcześniejszym zakażeniem. Dotyczyło to pacjentów, którzy przechodzili chorobę ciężko i byli hospitalizowani, ale także osób, u których zakażenie miało przebieg łagodny, a nawet bezobjawowy – zarówno dorosłych, jak i dzieci1,2.
Problem okazał się na tyle poważny, że Światowa Organizacja Zdrowia (ang. World Health Organization, WHO) oficjalnie uznała grupę tych niepokojących objawów za tzw. long covid3. Takiego określenia, w maju 2020 roku, jako pierwsza użyła dr Elisa Perego z Lombardii, opisując na Twitterze swoją długo trwającą chorobę i wyszczególniając jej symptomy. Miesiąc później termin został przejęty przez media drukowane, zaczął się również pojawiać w fachowej literaturze medycznej4.
U takich osób nawet kilkanaście miesięcy od zakażenia koronawirusem mogą utrzymywać się:
zmęczenie
osłabienie
bóle głowy
zaburzenia koncentracji, pamięci
bóle stawów
i mięśni
bóle i dyskomfort w klatce piersiowej
duszności
zaburzenia snu
zaburzenia pracy układu pokarmowego
zaburzenia pracy układu pokarmowego
zaburzenia pracy układu pokarmowego
Nie sposób wymienić wszystkie objawy, gdyż już dziś ich liczbę szacuje się na… ponad 200! Ponadto mogą one być zróżnicowane – zależnie od tego, w jakiej grupie wiekowej występują. Dodatkowo wciąż trwają badania nad możliwością pojawienia się kolejnych2.
Zgodnie z definicją WHO o zespole pocovidowym znanym pod nazwą long covid możemy mówić w przypadku, kiedy objawy utrzymują się w okresie trzech miesięcy od wykrycia zakażenia lub po trzech miesiącach pojawiają się nowe, utrzymujące się przez co najmniej dwa miesiące, oraz nie można ich wyjaśnić żadną inną chorobą3.
Chociaż objawy pocovidowe występują zarówno u dorosłych, jak i u dzieci, mogą mieć różnorodny charakter i zmieniać się w czasie, pojawiać się u osób, które przechodziły zakażenie ciężko, ale też u tych, u których infekcja miała przebieg łagodny lub bezobjawowy. To znacznie większe ryzyko przedłużających się objawów występuje u osób starszych, pacjentów obciążonych schorzeniami przewlekłymi, z obniżoną odpornością, leczonych onkologicznie, hospitalizowanych w czasie trwającego zakażenia, chorych po udarach i zawałach, osób otyłych, osób przyjmujących leki immunosupresyjne2.
To, że zakażenie wirusem SARS-CoV-2 może przebiegać różnie, w zależności od czasu trwania infekcji, po raz pierwszy odnotowali badacze z brytyjskiego National Institute for Health and Care Excellence (NICE), w porozumieniu ze Scottish Intercollegiate Guidelines Network oraz The Royal College of General Practitioners, w wytycznych z 30 października 2020 roku. Wyróżnili oni następujące postaci COVID-195:
„Zespół objawów po przebyciu COVID-19 ma kilka podtypów. Zrozumienie podstawowych przyczyn ich powstawania może pomóc w znalezieniu strategii leczenia” – oznajmiła dr Claire Stevens, główna autorka badań klinicznych w KCL (King’s College London), na bazie których wyodrębniono trzy podtypy/rodzaje objawów pocovidowych. Są to6:
Objawy zgłaszane przez pacjentów po przebyciu zakażenia wirusem SARS-CoV-2 są często wielonarządowe, wieloukładowe, a ich lista z pewnością nie jest zamknięta, gdyż badacze wciąż wskazują na kolejne. To oznacza, że long covid cały czas pozostaje wielką tajemnicą. Długoterminowe skutki przejścia COVID-19 pojawiają się na taką skalę, że mogą przekroczyć możliwości systemów opieki zdrowotnej, zwłaszcza w krajach o niskich i średnich dochodach – przestrzegają eksperci1.
Oprócz najczęściej zgłaszanych objawów postcovidowych – m.in. zmęczenia, osłabienia zaburzeń poznawczych („mgła mózgowa”), kaszlu, uczucia duszności, ucisku i bólów w klatce piersiowej, zaburzeń węchu czy smaku – opisywano też takie objawy, jak zapalenie mięśnia sercowego, powikłania zakrzepowe czy poinfekcyjne zapalenie mózgu2.
Jednym z ostatnio odkrytych objawów long covidu może być słabsza jakość plemników w nasieniu u mężczyzn. Poinformowała o tym – podczas 39. spotkania Europejskiego Towarzystwa Reprodukcji Człowieka i Embriologii (ang. European Society of Human Reproduction and Embryology, ESHRE) w Kopenhadze – autorka badania, prof. Rocío Núñez-Calonge z Grupo Internacional de Reproducción w Hiszpanii. Z badań wynika, że objętość ejakulatu u przebadanych mężczyzn zmniejszyła się o ok. 20 proc., o prawie 30 proc. spadła koncentracja plemników w nasieniu, a ich ruchliwość zmniejszyła się o ok. 10 proc.7.
W każdym przypadku, niezależnie od tego, czy COVID-19 był przebyty objawowo, czy bezobjawowo, jeśli objawy infekcji się utrzymują albo pojawiły się nowe, konieczna jest konsultacja z lekarzem. Na podstawie wywiadu oraz badania podstawowego będzie on mógł określić, czy wskazane lub konieczne są badania laboratoryjne (morfologia, badanie moczu, ewentualnie badania obejmujące elektrolity, enzymy wątrobowe i parametry funkcji nerek, białko CRP, hormony tarczycy, D-dimery, troponiny) lub inne (np. RTG klatki piersiowej, EKG). W zależności od stwierdzonych nieprawidłowości, lekarz rodzinny będzie mógł też skierować pacjenta na konsultacje u specjalistów. Badania dodatkowe nie zawsze są konieczne, ale mogą pomóc w ustaleniu przyczyny dolegliwości (jaki narząd czy układ został najbardziej zaatakowany) oraz wykluczyć ciężkie powikłania, np. zawał mięśnia sercowego czy chorobę zakrzepowo-zatorową8.
Biorąc pod uwagę, że objawy long covid mogą dotyczyć wielu narządów i układów, wymaga on podejścia multidyscyplinarnego i zindywidualizowanego. W przypadku łagodnych dolegliwości zazwyczaj wystarczy leczenie objawowe – środki przeciwgorączkowe, przeciwzapalne, przeciwbólowe, preparaty do stosowania miejscowego, np. syropy przeciwkaszlowe, płyny do płukania gardła9. Warto pamiętać, iż dolegliwości zawsze warto skonsultować z lekarzem.
Leczenie niefarmakologiczne obejmuje modyfikację stylu życia. Zaleca się lekką dietę bogatą w składniki odżywcze, dużo wypoczynku, dobrej jakości sen, stosowanie technik relaksacyjnych, aktywność fizyczną dostosowaną do możliwości chorego. Czasami wskazane jest (po konsultacji z lekarzem) stosowanie suplementacji witamin czy mikroelementów, wzmacniających odporność organizmu9.
Pakiet zaleceń odnoszących się do monitorowania stanu zdrowia osób po przebytym zakażeniu COVID-19 przygotowała Agencja Oceny Technologii Medycznych i Taryfikacji, we współpracy z grupą ekspertów w dziedzinie POZ, pulmonologii, kardiologii, neurologii i fizjoterapii. Pakiet jest stale aktualizowany9.
Z myślą o „pocovidowcach” powstał poradnik „Wsparcie w samodzielnej rehabilitacji po przebyciu choroby związanej z COVID-19”, opracowany przez Biuro Regionalne WHO dla Europy, a przetłumaczony i udostępniony polskim pacjentom przez ekspertów Krajowej Izby Fizjoterapeutów10.
„Zakres zgłaszanych objawów i niezdolność do stawiania jednoznacznych rokowań wprawia w zakłopotanie badaczy long covidu i post-covidu, mimo że zakres wyzwań wydawał się coraz klarowniejszy” – powiedział w wywiadzie dla „Washington Post” szef WHO, dr Tedros Adhanom Ghebreyesus11.
Dlatego tak ważne są dalsze badania dotyczące long covidu, poszukiwanie nowych metod terapeutycznych, a przede wszystkim stosowanie się do zasad profilaktyki, bo przecież lepiej zapobiegać niż leczyć.
1. Lopez-Leon S. i wsp., More than 50 Long-term effects of COVID-19: a systematic review and meta-analysis, https://www.medrxiv.org/content/10.1101/2021.01.27.21250617v2.full.pdf (dostęp: 3 sierpnia 2023).
2. Mayo Clinic Staff, COVID-19: Long-term effects, https://www.mayoclinic.org/diseas-conditions/coronavirus/in-depth/coronavirus-long-term-effects/art-20490351 (dostęp: 3 sierpnia 2023).
3. World Health Organization, Post COVID-19 condition (Long COVID), https://www.who.int/europe/news-room/fact-sheets/item/post-covid-19-condition (dostęp: 3 sierpnia 2023).
4. Callard F., Perego E., How and why patients made Long Covid, Social Science & Medicine, 2021; 268: 113426, https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0277953620306456?via%3Dihub (dostęp: 3 sierpnia 2023).
5. Rymer W., Co to jest „long COVID” i „post COVID syndrome”?, https://www.mp.pl/covid19/ekspertcovid2019/257210,co-to-jest-long-covid-i-post-covid-syndrome (dostęp: 3 sierpnia 2023).
6. Stelmach M., Eksperci wyróżnili trzy rodzaje long COVID, https://www.termedia.pl/koronawirus/Eksperci-wyroznili-trzy-rodzaje-long-COVID,48154.html (dostęp: 3 sierpnia 2023).
7. European Society of Human Reproduction and Embryology, Men experience a long-term drop in semen quality after COVID infection – even if the infection was mild, https://www.eshre.eu/ESHRE2023/Media/2023-Press-releases/Nunez (dostęp: 3 sierpnia 2023).
8. PTEiLChZ, Zalecenia dotyczące postępowania w zakażeniach SARS-CoV-2 Polskiego Towarzystwa Epidemiologów i Lekarzy Chorób Zakaźnych z 23 lutego 2022 roku, https://www.mp.pl/covid19/zalecenia/293053,zalecenia-dotyczace-postepowania-w-zakazeniach-sars-cov-2-polskiego-towarzystwa-epidemiologow-i-lekarzy-chorob-zakaznych-z-23-lutego-2022-roku (dostęp: 3 sierpnia 2023).
9. Serwis Agencji Oceny Technologii Medycznych i Taryfikacji, Zalecenia w long COVID/post-COVID, https://www.aotm.gov.pl/media/2022/03/Zalecenia-w-long-COVID-post-COVID-wersja-1.0-5-grudnia-2021-r..pdf (dostęp: 3 sierpnia 2023).
10. Serwis Ministerstwa Zdrowia i Narodowego Funduszu Zdrowia, Samodzielna rehabilitacja po COVID-19, https://pacjent.gov.pl/aktualnosc/samodzielna-rehabilitacja-po-covid-19 (dostęp: 3 sierpnia 2023).
11. Frances Stead Sellers, ‘We are in trouble’: Study raises alarm about impacts of long covid, Washington Post, https://www.washingtonpost.com/health/2022/10/12/long-covid-study-scotland (dostęp: 3 sierpnia 2023).
DOWIEDZ SIĘ, JAK ZAPISAĆ SIĘ NA SZCZEPIENIE PRZECIW COVID-19
Informacja dotycząca organizacji programu szczepień przeciw COVID-19 znajduje się w Komunikacie Ministra Zdrowia nr 34 z dnia 17.11.2023 r.
Sprawdź informacje na: